Romanç sentimental (da las memòrias d'un sumiaire)
…O era ele espelit per demorar,
decò masque per un moment,
prés de ton còr?
Ivan Turgenev
Nuech Premiera(1)
Era una nuech meravilhosa, una d'aquelas nuechs coma benlèu nos pòlon capitar masque quora sem joves, char lector. Lo cèl era un cèl tant estelat, tant luminós que, lo gachant, se polia pas far a menc de se demandar: es possible que lhi sien sot un cèl coma queste de personas tant irritaas e capriciosas? Decò questa es una demanda jove, bòn lector, mas que lo Senhor la mande mai sovent a vòstra anma…! A prepaus de gent capriciosa o irritaa, ai pas polgut ren m'enavisar decò mon biais mesurat per tot aquel jorn. Fins dal premier matin m'avia pilhat dedins un'angoissa dròlla. A l'improvís m'era semelhat que tuchi me laissesson solet e que tuchi s'elunhesson de iu. Naturalament chascun es en drech de demandar: e qui son aquesti tuchi? Perque desenant fai já uech ans que vivo a Peireborg e siu pas estat bòn de far quasi deguna coneissença. Mas a que mira aver de coneissenças? Decò parelh coneisso Peireborg; vaquí perque m'es semelhat que tuchi m'abandonesson quora l'entiera vila es partia e d'un bòt se'n es anaa en daca.
Ai agut paor de restar solet, e ai virondeat tres jorns entiers per la vila en preda a un'angoissa profonda, sensa comprene çò que me capitesse. Qu'anesse sus la Nevkij, o al parc, o me promenesse lòng lo flum, degun d'aquihi morres qu'ero acostumat a rescontrar totjorn al mesme endrech, a una cèrta ora, tot l'an.
Eli naturalament me coneisson pas, mas iu ensita lhi coneisso. Lhi coneisso intimament; ai quasi emprés lor fisionomia, e lhi admiro quora son alègres, e veno trist quora s'atrumon. Ai fach quasi amicícia embe un vielhet que rescontro tuchi lhi sants jorns, a una cèrta ora, a la Fontanka. Un morre parier pausat, pensierós; fai pas que besodear e sopatar la man gaucha, mentre dins la drecha ten una lònja cana embe lo pomèl d'òr. Decò ele m'a notat e me demostra un franc interès. Se per azard foguesse pas, an aquela ora, al mesme endrech de la Fontanka, siu apercebut que lo preneria la tristessa. Vaquí perque, de bòts, manca gaire que nos donem lo salut, sobretot quora sem tuchi dui de bòn esperit.
Fai qualque temp, quora per dui jorns entiers nos sem pas vists e lo tresen nos sem rescontrats, érem já aquí per nos levar lo chapèl, mas bonur, puei nos sem repilhats en temp, avem baissaa la man e nos sem encroseats embe simpatia. Decò lhi palais lhi coneisso. Mentre chamino, es coma se chascun de lor me corresse encòntra per la via, me gachesse da las fenèstras e esquasi me disesse: «Bonjorn; coma vai vòstra salute? Decò iu isto ben, gràcias a Diu, e al mes de mai m'ajontaren un plan». O pura: «Coma vai vòstra salute? Deman començon a me restaurar» O encara: «Siu esquasi anat a fuec, e qu'espavent!», e anant parier. N'ai de preferits, ai d'amís íntims; un de lor aqueste istat entend se far curar da un arquitèct. Passarei chasque jorn perque, Diu lo preserve!, lo curen pas tant parelh per far, a la bòna. Mas desmentiarei jamai l'estòria encapitaa an aquel graciós palaiset ròsa palle. Era un palaiset en peira tant graciós, m'agachava embe tala gentilessa, e embe tala autieressa si maladrechs vesins, que mon còr se rejoïa quora m'encapitava de lhi passar denant.
Tot d'un colp, las setmana avant, passo per la via e, quora veo mon amís, sento un gemeirar: «Me ténhon de jaun!». Malfactors! Barbars! An pas resparmiat ren: ni las colòmnas, ni lhi cornisons, e mon amís s'es fach jaun parier d'un canarin. Ai esquasi agut un desbòrd de bila per aquò, e a tot eira ai pas encara agut la fòrça d'anar veire mon pauret desfigurat qu'an tench embe la color de l'empèri celest.
De biais que comprenetz ben, char lector, quant iu coneisse tota Peireborg. Ai já dich que per tres jorns m'a tormentat l'inquietuda, fins que n'ai pas endevinat la causa. Per la via me sentiu a malaise (aqueste lhi es ren, l'autre lhi es ren, ente es anat a finir aquel?), e decò a maison me sentiu com aquò. Per dui sera ai cerchat de comprene: çò que me manca dins mon cantonet? Perqué me genava tant lhi restar? E gachavo estonat mas parets vèrdas afumesias, lo plafon, d'ente pendia una ranhaa que la Matrëna avia laissaa aquí a prosperar, observavo tota ma mobília, fixavo chasque carèa pensant: es benlèu pas aicí lo mal? (daus que se una soleta carèa es pas butaa com'era ier, aquò me gena), gachavo fòra de la fenèstra, e tot en van…
me sentiu pas dal tot solatjat! M'era fins sautat en tèsta de sonar la Matrëna e de lhi far, aquí pr'aquí, una paternala per la ranhaa e en general per sa trascuratessa; mas ilhe s‘es limitaa a me gachar esbaluchia e se'n es anaa sensa dir mot, parelh que la ranhaa demòra encà aürosament aquí a son pòst. Masque esto matin, finalament, ai endevinat de çò que se tractava. Eh! Mas aquilhi me planton aquí e se la filon en daca! Escusatz lo mot trivial, mas siu pa en vena d'estil aut… perque tot aquò que se trobava a Peireborg, o s'era meirat, o era per se meirar en daca; perque chasque senhor respectable de bòna aparença q'auguesse loaa una veitura, se convertia súbit, a mi uelhs, dins un respectable paire de familha qu'après sas abitualas ocupacions en ofici se'n tornesse sens bagatges en daca da sa familha; perque chasque passant avia un aire dal tot particular que semelhava esquasi dir a qui rescontresse: «Nosautri, senhors, sem aicí masque com aquò, de passatge, mas dins na man d'oras nos n'anarem en daca».
Se se durbia una fenèstra, su la qual avion picoteat de dets fins, blancs coma lo sucre, e sortia la testeta d'una graciosa filha que sonava un vendeire de vas de flors, m'arribava súbit l'impression, ailai pr'ailai, qu'aquilhi vas de flors foguesson chatats masque parelh, o ben ren de segur per se deliciar de la prima e de las flors dins un atofat apartament de vila, e que fito tuchi se serion meirats en daca, se portant darreire las flors. Ren masque, mas aviu já fach de tals progrès dins mon novèl genre particular de descubèrtas que poliu já, dal solet aspèct, devinar en quala daca vivesse aqueste o aquel tipe. Lhi abitants de las islas Kamennyj e Aptekarskij o de la via de Petergof se distinguion per lor estudiaa finessa de manieras, per las elegantas vèstas estivas e las jòlias veituras embe las qualas arribavon en vila. Aquilhi que vivion a Pargolovo e enti alentorns «s'emponion» al premier esgard per lor intelligença e posatessa; lo frequentaire de l'isla Krestovskij ressautava per son aire imperturbablament suau.
Se m'arribava d'encontrar una lònja procession de carretiers que, embe las renas en man, anavon pigrament a costat di caroç charjats d'entieras montanhas de mobília de tot genre, de taulas, de carèas, de sofà turcs e ren turcs e d'autra ròba, ente al dessús de tot, pròpi en cima al caroç, tronejava sovent una cusiniera malingreta que gardava la ròba di senhor coma lo lumenet di si uelhs; o gachesse las barcas subrecharjaas d'aisinas domésticas que lisavon dins la Neva o la Fontanka, fins a la Cërnaja recka o a las islas, caroç e barcas se decuplicavon, se centuplicavon a mi uelhs; pareissia que tot se foguesse bojat e butat en viatge, que tot se trameiresse en daca a carovanas entieras; pareissia que tota Peireborg menacesse de se mudar dins un desèrt, e a la fin m'apercebero plen de vergonha, ofendut e trist: aviu decisament pas un luec o un motiu per anar en daca. Ero pront a m'en anar embe chasque caroç, a partir embe chasque senhor respectable qu'auguesse loaa una veitura; mas degun, degun pas m'avia convidat.
M'avion desmentiat, coma foguesse estat per lor un estranh!
Chaminero pro e a lòng, tant qu'auguero mejan, com m'es d'abituda, de me desmentiar ente foguesse, quora a l'emprovís me trobero a las pòrtas de la vila. Tot d'un bòt me sentero alègre e m'enchaminero delai de la barriera; anero entre prats e champs semenats; me sentiu pas gachit, sentiu masque de tot mon èstre qu'un pes era a cheire da mon anma. Tuchi lhi passants me gachavon embe tala cordialitat que da bòn mancava gaire que me saludesson; tuchi eron parelh contents de qualquaren, tuchi fumavon de cigalas. Iu tanben ero content, coma encara m'era jamai capitat. Me pareisset d'emprovís de me trobar en Itàlia, tant fòrta m'era estaa l'impression de la natura, malandrós ciutadins quasi sofocat da las muralhas de la vila.
Lhi a qualquaren d'indiciblament esmovent dins nòstra natura Peireborgesa quora d'un colp, a l'aparéisser de la prima, nos mostra tota sa potença, totas las fòrças lhi donaas dal cèl, s'adorna, s'abilha, se colora de flors… D'un cèrt biais, me sovén sensa voler aquela filha, patia e maladeta, que de vetz gachats embe pena, de vetz embe grinor, e de vetz, benlèu, la notaa nimanc, mas que a l'emprovís, dins un instant, coma per cas devén inexplicablament, prodigiosament bèla, e vos, estupefach, enchantat, vos demandatz sensa voler: quala fòrça fai luire d'un tal fuec aquilhi uelhs trists e pensierós? Çò qu'a reportat lo sang sus aquelas pàllias jautas esmagrias?
Çò qu'a enondat de passion aquilhi tenres lineaments dal morre? Perqué s'auça parelh aquel pitre? Çò qu'a ressonat tant lèst la fòrça, la vita, la beltat sus lo morre d'una paura filha, l'a fach relúser d'un tal sorrís, l'a reviscolat d'un rire tant esclent, esbeluant? Vos gachatz a l'entorn, cerchatz qualqu'un, endevinatz… Ma l'instant passa e, benlèu, lo jorn d'après encontrarètz mai lo mesme esgard pensierós e distrach d'avant, lo mesme morre palle, la mesma flaquessa e timidessa enti gèsts e perfins lo pentiment, perfins las traças d'un turbament e dal despiech per aquel moment de fervor… E vos engrava que tant vite, tant irrevocablament sie esvania la belessa d'un instant, que tant vana e enganaira aie lusit derant a vos: per ren aver agut lo temp de vos en enamorar…