A Mosca, a sa maison, tot era já coma d'uvèrn. S'aviscavon las estuas e lo matin, quora las mainaas prenion lo tè derant d'anar al licèu, fasia encara nuech e l'anciana institutritz aviscava lhi lumes per un pauc de temp. Començava já a jalar. Quora chei la premiera neu, lo premier jorn qu'én pòl anar sus la lieia, es bèl veire la tèrra e lhi cubèrts parelh blancs; én respira a plen aire e én se soven di siei joves ans. Lhi vielhs telhs, las bèulas blanchas de rosaa an un aire coma enfantil; son mai pròches de nòstre còr que non pas lhi ciprés o las palmas, e da pè d'ilhs ven pas mai envea de pensar a las montanhas o a la mar. Gurov era un moscovit. Era tornat a Mosca dins una bèla jornaa de gèl; e quora, après aver vestit mai sa pelissa e rebutats lhi siei gants chauds per anar far una promenada sus la Petrovska e aver auvit, lo sande sera, lo campanear de las gleisas, lo viatge que venia de far, e lhi pòst qu'enlora avia laissats perderon per el tot enchant. Bramava còntra la Crimea, Jalta, lhi Tartars, las fremas, e assegurava que la Soïssa era pus bèla de la Crimea. S'enfonset mai, pauc a pauc, dins la vita de Mosca, devorant tres jornals al jorn, per sosténer puei que lesia pas, per principi, lhi jornals de Mosca. Já començavon a l'atraire lhi restorants, lhi cèrcles, las gròssas merendas, las fèstas jubilaras. Já lo careceava lo fach que d'avocats renomats, d'artistas celèbres frequentesson sa maison; e que al cèrcle di doctors juesse a cartas ensem a un professor. Era já mai bòn a s'engolar un'entiera porcion de Seliànka(1).
S'imaginava que en menc d'un mes l'image de Anna Sergèevna seria avalia de sa memòria e seria pareissua que de temp en temp dins lhi sumis, embe son sorrís esmovent, coma era estat embe d'autras fremas. Mas passet mai d'un mes, foguet l'uvèrn plen, e dins son recòrd tot restava viu coma se se foguesse separat da ilhe ren que lo jorn avant. E lhi recòrds s'avivavon totjorn mai dins sa tèsta. Sia que de son estudi entendesse, dins lo silenci de lo sera, la vòutz de si filhs qu'estudiavon la leiçon, sia qu'auvesse chantar una romança, sonar l'armòni dins un restorant, o l'aura gémer dins la chiminea, se renforçava dins sa memòria lo pensier d'aquò qu'era capitat sus lo mòle, e l'alba brumosa sus lhi monts, e lo batèl qu'arribava da Teodòsia, e lhi bais. Virava a lòng dins son estància en anant après ai recòrds, en sorrient. Puei aquilhi recòrds venion de fantasticarias e lo passat se confondia, dins son imaginacion, embe l'avenir. La veïa pas en sumi, mas ilhe lo seguia d'en pertot parelh que son ombra. Quora sarrava lhi uelhs, la veïa coma foguesse estaa aquí, emai encara pus jove, pus bèla e pus tenra que dins la realitat. Decò el se veïa dins lo recòrd ben melhor de quant foguesse estat enlora a Jalta. Lo sera retrobava dins sa bibliotèca, da cant dal foier e en tuchi caires lo regard d'Anna Sergèevna; sentia son sofle, lo froissar careçeant de sas vèstas. Per la via seguia embe lhi uelhs las fremas ne'n cerchant una que lhi semelhesse. Provava un besonh imperiós de confiar a qualqu'un si recòrds; mas a maison polia pas parlar de son amor, e defòra avia pas degun da se confiar. Era pas a si vesins o ai collègas de banca qu'auria polgut far de confidenças. D'autre cant, çò que lhi auria polgut dir? Avia amat? Lhi avia agut dins sa relacion embe Anna Sergèevna qualquaren de bèl, de poètic, d'edificant, o decò masque d'interessant?
Pr'aquò era constrech a devisar en maniera vaga de l'amor, de las fremas, e degun coneissia çò qu'avia dedins. Masque sa frema froncia las parpelhas brunas e disia: «La part de l'òme fat t'ista pas dal tot, Dmitrij». Un bòt, de nuech, en sortent dal cèrcle di metges embe un companh de juec, un foncionari, polguet pas se tenir e diset: «Se saubessetz que frema jòlia ai coneissut a Jalta!» «Quora?» «Aqueste auton. Se pòl pas dir que foguesse d'una beltat excepcionala, mas m'a fach un'impression irresistibla; me'n siu pas encara remés». Lo foncionari prenet plaça dins la veitura e quora aquela se boget se viret de còlp, en lhi bramant: «Dmitrij Dmitric!» «Qué lhi a?» «Avíetz rason derant: l'estorion era pas fresc!» Per un motiu estranh, aquelas paraulas tan banalas indigneron Gurov. Lhi semelheron infinitament grossieras e umiliantas. Que costumas salvatjas! Que gent! Que nuechs deschabestraas, que jornaa vueidas e sensa enterès! Juec acarnit, golardarias, embriaguesa e sempre lhi mesmes devís sus lhi mesmes arguments. D'afars inútils e un parlar monòton ocupavon la major part dal temp. Un viure pesoge, absurde, estroçat, dal qual én pòl pas sortir ni escapar: parier d'èsser enclavats dins un manicòmi o una preison. Gurov, desdenhat, polguet pas sarrar lhi uelhs aquela nuech. E l'endeman auguet mal de tèsta tot lo jorn. Durmet mal decò las nuechs d'après, passaas a meditar setat sus lo liech e a virar en lòng e en larg per l'estàcia. Tot l'agaçava, lhi filhs, la banca. Avia pas envea de sortir ni de parlar. Lhi tornavon a la ment aquelas paraulas: «L'estorion era pas fresc».
En desembre, dins lo periòde de las fèstas, diset a la frema qu'anava a Sant Peireborg per s'ocupar d'un jove, e partet per S… perqué? Nimanc el lo saubia. Avia vuelha de veire Anna Sergèevna, de lhi parlar, d'obtenir da ilhe un apontament, s'aquò era possible. Arribet a S… de bòn matin e prenet a l'aubèrge la chambra melhora, ente un tapís grís coma lo paletò di soldats curbia lo sòl. Sus la taula lhi avia un ancrier cubèrt de possiera que representava un guerrier a caval qu'auçava lo bráç embe lo chapèl e al qual mancava la tèsta. Lo soïsse lhi donet totas las informacions dont avia besonh. Lo senhor Von Dideritz demorava en Via vielha di Vasiers, près de l'auberge, dedins una maison sia. Era ric, avia de cavals, en vila tot lo monde lo coneissia. Lo portier prononciava son nom Drydrytz(2). Gurov, sensa pressa, anet a la via indicaa e trobet la maison, derant la quala s'eslonjava una granda clea de bòsc gris espanteat de clòs. «Es pro ver: una clea pariera fai pròpi venir vuelha d'escapar», penset Gurov, en guinchant las fenèstras. Se diset que, en essent jòrn festiu, de segur l'òme era a maison: e totun seria estaa una mancança de duech arrribar com aquò e portar lo rabèl dins la maison; d'autre caire, se escrivia, las paraulas polion capitar sot l'uelh de l'òme, tot seria estat perdut. Mielh se reméter al cas. Anet amont e aval, lòng la clea grisa, en atendent çò qu'anava capitar. Veiet dins la cort un mendicant e auvet japar lhi chans. Passaa un'ora entendet lo sòn feble e indistint d'un pianofòrt. Devia èsser Anna Sergèevna que sonava. Pus tard l'uis se durbet e apareisset una vielha acompanhaa dal chanet blanc, que Gurov coneissia ben. Faset per sonar lo chan, mas d'un crèp lo còr se butet a picar tan fòrt que l'emocion lhi faset desmentiar lo nom.
Continuava a anar e venir, detestava sempre mai aquela clea grisa. Pensava agaçat que Anna Sergèevna l'avia desmentiat, que sens dúbit aüra se destraïa embe un autre: causa naturala, d'autre cant, per una dòna jove constrecha a aver dal matin a lo sera aquela maledeta clea derant lhi uelhs… Rintret a l'auberge, montet dins sa chambra e restet a lòng sal sofà, ren saubent çò que far. Puei anet a disnar; e pus tard s'endurmet, e durmet lonjament. «Coma es da nècis e coma es nuiós», penset en se revelhant e en veient lhi veires escurs (lo sera era já calat). «Perqué me siu endurmit?» Setat sus lo liech da la cubèrta grisa pariera an aquelas que se tròbon enti espidals, s'esquernia d'el, embe despèct: «Vaicí ta dama embe lo chanet, vaicí ton aventura! Aüra sies encloat aicí!» Aquel matin, a l'estacion, avia gachat un grand manifèst qu'anonciava per lo sera la premiera representacion de n' opereta, la Geisha; se'n sovenet e anet a teatre. «Es probable», se diset, «qu'ilhe assiste a las premieras representacions». La sala era borraa. Coma en tuchi lhi teatres de província una nèbla fina s'enairava al dessobre dal lampadari. La galeria fremesia de bruchs. Dins la premiera fila de las poltronas d'orquèstra se veïon lhi elegantons de la vila, drechs, embe las mans darreire l'eschina. Dins la lòtja dal governator, sus lo denant, era setaa sa filha, embe un bòa sus las espatlas. Lo governator se parava darreire una cortina; se veion ren que sas mans. Lo sipari s'agitava, lhi musicaires acordavon a lòng lors enstruments. Mentre lo públic intrava e prenia plaça, Gurov cerchava avidament embe lhi uelhs dedins la sala.
Finalament intret Anna Sergèevna e anet se setar a la tèrça fila de poltronas. La veient, Gurov sentet lo còr se sarrar. Comprenet que degun al mond lhi era pus pròche, pus char, ni avia per el un'importança pariera. Aquela frema menua, sensa ren d'apareissent, perdua dins un monde provincial, embe en man una luneta quala se sie, emplenia en aquel moment tota sa vita. Era per el la soleta fònt d'afan e de jai, e lo solet bonaür qu'ele bramava. Al sòn di paures enstruments de l'orquèstra, di miserables violons, el pensava a ilhe, a coma era bèla. Pensava e sumiava. Intret embe Anna Sergèevna un jove pro aut, corpulent, un pauc corb, lhi favorins talhats corts, e lhi s'assetet da cant; a chasque pas dindaneava la tèsta coma salutesse qualqu'un. Devia èsser l'òme, qu'un bòt a Jalta, dins un esfòg d'amaressa, ilhe avia definit un lacai. E da bòn, embe aquela sia figura alonjaa, lhi favorins e la tèsta un pauc pelaa, son aspèct polia ben semelhar an aquel d'un camerier; avia un sorrire dòuç e la plaqueta universitària que lusia a sa botoniera semelhava al numre que pòrton lhi cameriers dins lhi restaurants. Al premier intermèdi anet dins lo fumoir e Anna Sergèevna restet a sa plaça. Gurov, qu'avia decò una poltrona d'orquèstra, s'aprochet a ilhe e diset, s'esforçant de sorrire, mas embe la vòutz que tramolava: «Vos saluto». Ilhe lancet un esgard sus el e venet espàllia; lo gachet mai, embe terror, creient pas a si uelhs; e embe la man estrenhet fòrt lo ventalh e la luneta. Era evident que lutava perque sas fòrças lhi venesson pas a menc. Taseron tuchi dui. Ilhe demorava setaa; e el, en pè, esfraiat da son turbament, encalava pas s'assetar. Lhi violons e la flaüta finalament encordats, comenceron a sonar; e d'un crèp lhi dui se senteron envaïr da la paor. Lor pareisset que lhi guinchesson da totas las lòtjas.
Alora ilhe s'aucet e s'empresset vèrs la sortia. El lhi anet après. E vagueron estordits per lhi corredors, montant e calant lhi eschaliers; una fola de magistrats, professors o foncionaris dal ministèri di apanatges, tuchi en unifòrm e distintiu, passava derant ilhs. S'apercebion, da las vèstas, da las pelissas, des senhoras; senteron una fòrta corrent d'aire que portava un odor de mochonets de cigarretas campaas. E Gurov, embe lo còr que lhi picava fins a se troçar, pensava: «Que martiri, que patiment! Mon Diu, perqué tot aquel monde, aquela orquèstra?» An un bòt se sovenet que lo sera qu'avia acompanhaa Anna Sergèevna a l'estacion, ilhe lhi avia dich qu'entre ilhs tot era finit, que jamai pus se serion revists. E ensita, coma eron encara luenhs da la fin! Derant na pichòta eschala estrecha e escura ente era escrich: «Intrada a l'anfiteatre», Anna Sergèevna se fermet. «Coma m'avetz espaventaa!» diset en tranflant, encara pàllia e estonaa; «N'en siu quasi mòrta! Perqué setz vengut?» Mai amont, sus lo planeròtol, dui liceals fumavon en lhi agachant; mas Gurov, en perdent la rason, l'agafet e lhi curbet de bais la persona, lo còl, las mans. «Qué fasetz! Qué fasetz!» Diset ilhe terrifiaa, lo possant arreire. «Sem mats tuchi dui! Partetz aqueste sera! Vos emploro, pr'aquò qu'avetz de pus sacre. Vos n'en prego! Lhi a qualqu'un.» Qualqu'un, per da bòn, montava lhi eschaliers. «Chal que partetz», murmuret Anna Sergèevna. «Comprenetz, Dmitrij Dmitric? Venerei vos trobar a Mosca. Siu pas jamai estaa aürosa, lo siu pas e lo serei pas jamai; fasetz-me pas sufrir encà de mai! Vos juro, venerei a Mosca da vos. Mas aüra, separem-nos! Mon amor, mon aimat, laissatz-me!»
Lhi sarret las mans e lèsta comencet a calar lhi eschaliers, se virant de contuni vèrs el; e se polia veire da si uelhs que da bòn ilhe era pas aürosa. Gurov demoret fèrm un instant, a l'escòut . Quora auvet pus ren, anet al gardaròba e sortiet dal teatre.
IV
Anna Sergèevna anava de temp en temp a Mosca a lo trobar. Chasque dui o tres mes partia da S… en disent a l'òme qu'anava consultar un grand especialista per las malatias de las fremas. L'òme lhi creïa e lhi creïa pas. Arribaa a Mosca, calava a l'auberge «Lo Bazar Eslau» e mandava un factorin a avertir Gurov. El la rejonhia e degun n'en saubia pas ren. Un matin d'uvèrn, mentre anava da ilhe (lo factorin era vengut lo sera derant, mas l'avia pas trobat), Gurov acompanhava la filha al licèu, qu'era sus lo chamin. La neu cheïa a patàs. «Fai tres grads sobre zèro e totun, vees, la charamalha», disia a sa filha. «Aquò perque masque la superfícia de la tèrra es chauda, mentre que mai en aut dins l'atmosfèra la temperatura es diferenta». «Paire, perqué d'uvèrn én auv pas lo tròn?» Gurov lhi expliquet decò aquò. Devisava e pensava que, era aquí per anar a un encòntre d'amor e degun, degun lo saubia pas, ni benlèu l'auria jamai saubut. El avia doas vitas: una en plena lutz, que veïa e coneissia qui se sie volguesse, una vita plena de veritats e messonjas convencionalas; e un'autra qu'avenia en secret. E per un'estranja coïncidença de circonstanças, benlèu casuala, tot çò qu'era per el important, interessant, indispensable, tot çò qu'el avia de sincèr, de franc e formava coma lo còr de sa vita, vaquí, restava estremat a lhi autri. Al contrari, aquò qu'era messonja, e l'invòlucre per dir-la parelh dal qual se curbia – son emplec a la banca, per exemple, sas discussions al cèrcle, lhi siei «èsser inferiors», – tot aquò era al clar dal jorn. Judiquet lhi autri da el mesme, en mesfiant d'aquò que veïa e se disent que lo «vel dal mistèri», coma lhi vels de la nuech, cuèrb sempre dins lhi autri la vera vita, aquela que còmpta. Chasque particulara existéncia repausa sus lo mistèri; e benlèu es un pauc la rason per la quala chasque persona da ben ten tant a que se respecten si secrets.
Après aver acompanhaa la filha al licèu, Gurov anet al «Bazar Eslau». Laisset en bas la pelissa, montet assús e piquet plan a la pòrta. Trobet Anna Sergèevna embe sa vèsta grisa qu'el preferia a totas autras. Lo viatge e l'atenta l'avion fatigaa; atendia dal jorn de derant. Era pàllia e l'agachet sensa sorrire. A pena intrat, anet s'agremolir còntra son pitre; lor bais foguet lòng e lent, coma se se foguesson pas vists despuei dui ans. «E ben,» lhi demandet, «qu'a la de nòu, ailen?» «Atend, te lo direi. Per lo moment puei pas.» Las grimas lhi empedion de parlar. Se viret e portet lo mochet a lhi uelhs. «Laissem que s'esfògue,» penset. «Entrementier me seto», e s'abauset dins una poltrona. Sonet lo choquin e faset portar de tè. Dal temp que lo prenia ilhe restava en pè, viraa dal cant de la fenèstra. Plorava per l'agitacion, per l'amara consciença de lor vita tan penibla; se veïon ren que d'estremat, devion s'estremar coma de ladres. Eron pas lors doas vitas troçaas? «Via, via, quita de plorar,» lhi diset el. Era clar per el que lor amor seria pas finit tant lèu. Anna Sergèevna s'estachava sempre mai a el, lo adorava, e seria estat insensat lhi dir que lor amor seria finit. Lhi auria pas cregut. S'avesinet e la prenet dedins si braç; la curbet de careças, la consolet; e d'un crèp s'entreveiet dins l'espech. Sa tèsta començava a grisear. Foguet colpit de se veire tant envielhit e embrutit en aquilhi gaire darriers ans: las espatlas de Anna Sergèevna, que sentia sot sas mans, eron chaudas e tremantas. Provet de compassion per aquela vita encara tan chauda e tan bèla que, coma la sia, auria començat ben vite, d'un biais evident, a passir e flapir. Perqué ilhe l'amava tant? Ele era sempre pareissut a las fremas diferent d'aquel que era. Era pas el que amavon, mas un èsser creat da lor imaginacion e qu'elas cerchavon, avidament, en tota lor vita. Puei, bèla en s'avisant de lor fauta, continuavon totun a l'amar; e pas una era estaa aürosa embe el. Lo temp passava; el fasia de nòvas conquistas, puei s'estofiava; e avia pas jamai amat realament. Tantas causas lhi avia agut en aquelas relacions, mas d'amor jamai.
Masque aüra que sa tèsta venia grisa amava realament, per da bòn; per lo premier bòt en sa vita. Anna Sergèevna e ele s'amavon coma dui èssers ben pròches l'un a l'autre, intims coma un òme e una frema, o coma dui tenres amís. Lor semelhava que la sòrt lhi auguesse destinats l'un a l'autre; e era incomprensible que foguesson mariats. Una causa mostruosa. Eron coma dui auçels migraires, mascle e fumèl, pres ensem e butats en doas gàbias separaas. Se perdonavon l'un l'autre tot aquò dal qual avion onta dins lor passat, e sention que lor amor lhi avia transformats. Un temp, dins lhi moments de tristessa, Gurov se consolava embe tota sòrta d'arguments que lhi venion en tèsta; mas aüra pensava pus a rasonar. Provava una profonda compassion; volia èsser grinós e sincèr. «Su, quita de plorar, paura chara», diset; «As plorat pro. Devisem un pauc, trobarèm qualquaren». Deviseron a lòng, en discutent sus la maniera de dever pus s'estremar de contuni, mentir, viure en doas vilas diferentas, divís tant a lòng l'un da l'autre; e de rómpe tuchi aquilhi obstacles insuportables. Coma far? demandava ele desperat: coma? E lor semelhava que, encara un pauc, e la solucion se seria trobaa; e alora seria començaa una vita nòva e bèla. Mas era clar, a chascun, qu'eron ben luenh da lhi arribar; e que lo mai difícil, lo mai complicat, era a pena començat.
1) Sopa de chaul aigre, charn, cocombres.
2) Sovent, dins lhi aubèrges, lhi portiers, lhi caps cameriers, etc., eron soïsses o tedescs