Siu anat en vir tot l'après-merenda per las vias ente calava la neu blancha, silenciosa; e aüra siu aicí a maison, lo lume es avisc, fumo ma cigala, lhi libres son sus la taula e tot es redreiçat en maniera que poleriu ben me sentir a mon aise… Mas ren, siu constrech a pensar sonque e totjorn a la mesma causa.
Era pas mòrta da temp ilhe per iu? … eò, mòrta, o fins a mai, coma pensavo embe aquel patetisme pueril di tradits, «pietge que mòrta?»… E aüra, dempuei que sai qu'es ren «pietge que mòrta», mas mòrta simplament, parier de tanti autri que demòron aquí fòra, sot la tèrra, sempre, quora es de prima e quora ven l'istat atofaa, o quora la neu tomba coma encuei… sensa deguna esperança de retorn; d'enlora sai que decò per iu es pas mòrta degun instant avant que per lhi autri.
Dolor? No. Es pas que lo comun sens de paor que nos pren quora cala dins la tomba qualquaren que nos es apartengut e que son existença avem encara viva derant a lhi uelhs, lo brilhum de l'esgard e lo sòn de la vòutz.
Segur foguet triste, quora descurbero son tradiment… mas qué tanti sentiment se jontavon a la tristessa!… La ràbia, l'òdi emprovís, lo revòlt dal viure e… Ah, just! La vanitat ofendua… Siu arribat gaire per bòt al dolor! Puei venguet un confòrt que se transformet en benefici: la convincion que decò ilhe devia sufrir. Las ai encara totas, las puei léser en chasque moment, quelas desenas de letras qu'emploravon perdon, sanguteavon, gemeiravon! La veo encara denant, dins son escura vièsta anglesa, lo chaplinet de palha, mentre ferma al caire de la via, al luscre, me seguia embe l'esgard quora salhiu dal portal… E penso encara an aquel darrier apontament, ilhe m'era denant embe si uelhs grands esbaluchits e lo reond morre de mainaa qu'era tant pallinèl enlora … Lhi donero pas la man quora s'en anet, quora s'en anet per lo darrier bòt.
E da la fenèstra l'ai vista chaminar fins al caire, e s'avalir… per sempre. Aüra pòl pus retornar…
L'ai saubut per cas. Aurion polgut passar de setmanas, de mes. Ai rescontrat son barba aqueste matin, qu'aviu pus vist despuei un an, e que rarament se ferma a Vièna. Ental passat lhi aviu parlat qué de raires bòts. Lo premier fai tres ans, un sera que se juet a las quilhas. Decò ilhe era vengua embe sa maire. E puei, l'istat d'après: ero a la "Csarda" embe d'amís, al Prater. Ele setava a la taula da pè ensem a dui o tres senhors, gaujós, quasi alègre, brindet a ma salute. Derant de laissar lo jardin me venet arramba e, coma en grand secret, me confidet que sa neça me calinhava! Coma ero un pauc alègre, me pareisset dròlle, bufe e fins aventurós que lo vielh m'o contiesse aquí, entre lhi sòns dal Cymbal e lhi aguts di violons… Pròpi a iu que lo saubiu tant ben e qu'encara aviu se la bocha lo perfum de son darrier bais.
E aqueste matin! Siu anat pròche que lhi passesse derant sensa lo veire. Lhi ai demandat de sa neça, per cortesia pus que per enterès… Aviu pus de sas notícias, e da temp decò las letras eron pus arribaas; mandava regularment masque las flors; recòrd d'un di nòstri jorns pus bèls; arribavon un bòt al mes; sensa degun bilhet, de silenciosas, umilas flors…
An aquela demanda, lo vielh senhor es restat putòst estabosit. Coma… lo saubetz pas que la paura filha es mòrta fai una setmana? Siu restat sesit. Puei m'a contiat de mai. Que da temp malateava, mas qu'era demoraa a liech nimanc una setmana… E de çò que sufria? «Depression… Anemia… I metge san pas mai ren de precís.»
Ai demorat encara a lòng ente lo vielh m'avia laissat; ero esquintat, coma après aver patit de grandas fatigas. E aüra me semelha que deve considerar aqueste d'encuei coma un jorn que represente un novèl temp de ma vita.
Perqué?… Perqué? M'es capitat masque qualquaren d'exterior. Sentiu pas pus ren per ilhe, a pena la soveniu encara. M'a fach de ben escriure tot aquò: me siu calmat… Començo a sentir lo confòrt de ma maison. Es inutile e autodestructiu continuar a lhi pensar… Lhi aurè ben qualqu'un encuei qu'a un motiu mai fons de iu de se chalmir.
Ai fach una passejada. Clara jornaa d'uvèrn. Lo cèl es parelh palle, parelh freid, parelh luenh… Siu pro calme. Lo vielh senhor qu'ai rescontrat ier… me pareis de setmanas d'aquò. E se penso a ilhe, la puei veire embe un'estonanta claressa; una causa lhi es pus: l'òdi qu'enti darriers temps encara acompanhava mon recòrd. Verament arribo pas a m'encreire qu'ela es pus sus aquesta tèrra, que demòra dins una bara, qu'es estaa soterraa… N'en sufrisso pas dal tot. Lo mond encuei m'es semelhat pus silenciós.
A un certen moment me siu convençut que lhi a pas ges de jai e de dolor… no, sonque de grimassas de plaser e de dolor; rïem e plorem e convidem l'anma a lhi assístre. Me poleriu setar aüra e léser de libres profonds, seriós e fito penetrariu tota lor satgessa. O me fermar derant a de quadres antics, que m'an jamai dich ren, e en aquest moment lor obscura belessa se durberia a iu… E se penso a qualque persona chara que m'es mòrta, lo còr s'estrenh pas coma un bòt, la mòrt es devengua qualquaren d'amical, virondea entre nos e nos vòl pas far ren de mal.
Neu, auta e blancha neu per tuchi lhi chamins. La pichòta Gretel es vengua da iu e a trobat que finalament auríem degut far un vir sus la lieia. Com aquò sem estats en campanha e sem volats lèsts per lhi viòls clars e jalats entre lo tindar des sonalhas, lo cèl palle sobre nosautri, lèsts, lèsts entre las colinas blanchas e lusentas. Gretel s'apojava a mon espatla, gachant embe uelhs gaients la lònja draia derant de nosautri.
Arribérem a un'òste que conoissiem ben já da l'istat, al temp que demorava al metz dal vèrd, e qu'aüra semelhava parelh chambiat, parelh solet, parelh isolat dal mond, coma lo se devesse mai descurbir. L'estua avisca mandava una chalor parelh fòrta que nos chalet meirar la taula, perque la jauta manchina e l'aurelha de la pichòta Gretel eron venguas totas rossas. Alora me chalet lhi baisar la jauta pus pàllia. Puei lo retorn, já al calabrun. Gretel s'estrenhet a iu e prenet mas mans dins las sias. E diset: «Encuei sies mai miu, finalament». Parelh, sensa lhi pensar sus, avia trobaa la justa paraula, e aquò me metet jai. Benlèu es l'aire ponhent de la campanha sot la neu que m'a reviscolats lhi sens, perque me sento pus libre e content qu'en aquesti darriers jorns.
Fai gaire temp, mentre ero cojat a metz sòm sal sofà, m'a já mai pilhat un'idea guèrça. M'es semelhat d'èsser freid e insensible. Coma un que sensa grimas, sensa deguna capacitat de sentir, reste immòble derant una tomba, ente sie estat calat un èsser amat.
Coma un endurcit a tal ponch que nimanc l'òrre d'una jova mòrt sie capable de lo mòure… implacable, com aquò me sentiu…
Passat, es tot passat. La vita, lo plaser e quela briseta d'amor escafon tuchi lhi pensiers nècis. Siu mai sovent entre lhi òmes. Lor vuelh ben, son inofensius, devison de tota sòrta de causas alègras. E Gretel es una chara, tenra creatura, e es tant jòlia quora, l'après-merenda, s'en ista tant pròcha de iu a la fenèstra, e lhi rais dal solelh beluguejon sus sa tèsta blonda.
Encuei es avengua una causa estranja… Es lo jorn que chasque mes ilhe me mandava las flors… E las flors son mai arribaas, coma… coma se ren foguesse chambiat. Son arribaas de bòn matin embe la pòsta, dins una blancha boita de carton, lònja e estrecha. Era encara lèst; lo sòm m'entonia encara la tèsta e lhi uelhs. E masque quora ai dubèrt lo pacon siu revengut en iu dal tot… Me siu quasi espaventat… Tenguts graciosament da un fil dorat, lhi avia de garofans e de violetas… Jaïon coma dins una bara.
E quora lhi ai prés en man, un tramolin m'a traversat lo còr. O sai perque decò encuei son arribats. Quora a sentut la malatia, quora benlèu auguet já lo presentiment que la mòrt s'avesinava, a fach l'ordinacion dal florier, coma d'acostuma. M'auria pas degut mancar sa tenressa. Parier se comprén l'expedicion; coma una causa dal tot naturala, qualquaren d'esmovent benlèu… E totun, resent en man aquelas flors, que pareission tremar e s'enclinar, las devero sentir mai, còntra chasque rason e volontat, coma quaquaren d'espectral, coma s'arribesson da ilhe, coma foguesson son salut… coma volguesse sempre, decò aüra da mòrta, contiar de son amor, de sa … fedeltat tardiva. Ah, comprenem pas la mòrt, la comprenerèm jamai; e en realitat chasque èsser sonque enlora es mòrt, quora son decò mòrts tuchi aquilhi que l'an coneissut… Encuei ai decò prés las flors dins un biais diferent, pus delicat, coma poguesse las blessar en las tochant tròp durament… coma se lor anmas silenciosas poguesson començar a gemesir sot vòutz.
E mentre aüra son derant a iu sus l'escrivania, dins un vas fin verdolèt, me semelha que s'enclinen malaürosas a rengraciar. M'arriba embe lor perfum tota la pena d'un desir inustier, e creo que polerion me contiar de causas se nos foguesse accessible lo lengatge de tuchi lhi èssers vivents e pas masque d'aquilhi doats de paraula.
Vuelh pas laissar-me estonar. Son de flors, pas mai. Son de saluts dal delai… Es pas una crida, no, es pas una crida da la tomba. Son de flors, e una qual sie comessa dins un negòci lhi a gropats ensem dal tot mecanicament, lhi a butat un pauc d'ovata a l'entorn, lhi a pausats dins la boita blancha e lhi a enviats. E aüra son aicí, perqué siu sus a lhi pensar?
(Seguís al numre de Nòvas que ven)