Era una bèla jornaa d'istat, dins un jardin de Londra: lhi aucèls avion encà ren abandonat lors chançons primaverencas e las darriers flors demoravon sus lhi àrbols. A un moment nòstre amís diset:
«Sentetz! Un cardelin!». Lo jardin boleava de mèrles, de tords e de capnegres; de nuech s'auvion decò un dugo e un cuco solemne que, un bòt a l'an, eschambiava aquel vèrd bosquet per las tèrras dal Kent o dal Surrey. Mas de cardelins s'en eron jamai vists.
«Lo sento… ailamont!» diset nòstre amís e s'aucet per anar vèrs la casa.
Quora tornet, s'assetet e mormoret:
«Sabiu ren que tenéssetz un auçel en gàbia!».
Ametèrem que nòstre cusinier avia un canarin.
«Qu'estúpid!» diset gramuenh.
Era clar que dins ele s'era revelhaa un'emocion violenta que degun de nosautri polia compréner.
Puei, coma enflamats:
«Me destorba de veire una creatura en gàbia, que sie una bèstia o un òme. Detesto l'idea de la preisonia!» En nos beicant einhat, coma se lhi auguesson desrabaa la confession; continuet tot orfandat:
«Fai qualque an ero en Germània embe un amís que s'ocupava d'una enquesta sociala. Un jorn me prepauset de l'acompanhar dins una preison. N'aviu jamai vista una, com aquò lhi anero. Era una jornaa coma aquesta: lo cèl era un miralh e totas causas relusion dins aquela lutz clara e dançanta que se tròba masque en qualque endrech de la Germània. La preison, que s'auçava ental metz de la vila, era a forma d'estèla, a la mòda d'aquelas que son naissuas d'après lo projècte de Pentonville. Da çò que nos diseron, lo sistèma era parier an aquel qu'adobravon nosautri un viatge. Lhi Tedescs eron convençuts, coma d'autre cant lo son encà, que lhi preisoniers devesson èsser barrats en total isolament.
Mas an aquelhi temps l'idea era per lor coma una nòva demora, que lhi amusava embe aquela ardor fanàtica que marca en profond l'esperit tedèsc. Vuelh ren vos descriure aquela preison, ni aquò que veiero. La preison era ben governaa, per quant pòl far un'institucion que rès un projèct tan orrible. Totun, lo director me faset una bòna impression. Vos contiarèi masque la soleta causa que jamai polerèi desmentiar, perque simboliza l'empresonament de totas creaturas, animals o òmes, pichòts o grands que sien».
Restet un moment en silenci; puei, mai einhat, coma se's foguesse trachat que istava fasent violença a son istintiva resèrva, diset:
«Avion visitat tot aquel pòst afrós, quora lo director demandet a mon amís se volia veire qualque preisonier "a vita". "Vos ne'n mostrarei un qu'es aicí da vint-e-set ans" exclamet. "coma capierètz" – me soveno ben chasque paraula – "es logorat da la lònja solituda". Mentre nos promenàvem vèrs la cèla, escotèrem son estòria. Quand era un filh, era anat garçon da un mobilier; encà jove, s'era jontat a una banda d'escassinadors per deraubar son padron. Surprés ental raubalici, s'era defendut desperat e l'avia amaçat. Era estat condanat a mòrt, mas gràcias a l'òrdre d'una Autessa Reala que, d'après la Batalha de Sadowa, polia pus réser la vista di mòrts, sa condana era estaa tremudaa en preison a vita.
Quand intrèrem, ele era en pè, ferm, a beicar son trabalh. Semelhava sus la sessantena, mas polia ren aver mai de quaranta sieis ans. Un òme plechit, tramolant, embe a còl na vèsta estencha. Son morre era palle, un morre da carcerat. Semelhava priu de lineaments; avia las jautas enfonzaas e lhi uelhs grands, mas, se lhi penso, me soven ren la color, coma l'auguesson jamai agua. Quora, un per bòt, intrèrem da la pòrta de fèrre, ele se levet la calòta arreonda, grisa coma tot aquò que lhi avia a l'entorn, descurbet la tèsta possieirosa, esquasi pelaa, embe una vèla de pels gris, e restet sus la gàrdia, en nos beicant umile. Semelhava un dugo pilhat dal clar dal jorn. Avetz já vist un filhet malate per lo premier bòt… esmaravilhat de sas sufrenças? Son morre era parelh, mas decò extraordinariament gentil. Avion vist un baron de carcerats, fins an aquel moment, mas degun exprimia aquela gentilessa.
Sa vòutz "Ia, Herr Director… Nein, Herr Director" dòuça e esmoventa, que soveno encara coma foguesse encuei, avia pus deguna fòrça». Nòstre amís quitet son parlar, cerchant de reconstruïr la scèna. Puei continuet:
«Tenia dins la man un fuelh de carton, ente istava transcrivent lo Nòu Testament dins l'alfabet di bòrnhs. Quora passet si dets maigres sus l'escritura, per nos demostrar embe quala facilitat l'aurion lesua, notero sas mans possieirosas, coma aquelas d'un molinier. Dins la cèla lhi avia pas ren que poguesse far tanta polvre. Segond iu, aquò era pas de polvre, mas un trassuament d'aquela planta umana vengua secha: mentre auçava lo fuelh de papier, sa man tramolava coma l'ala d'un insèct.
Un de nosautri demandet qui avia inventat aquel sistèma d'escritura per lhi bòrnhs, e faset un nom. "Nein, nein" diset ele, e restet a tramolar dins l'ànsia de trobar lo nom just. A la fins baisset la tèsta, mormorant: "Ah, Herr Director, ich kann nicht!". Puei, tot d'un crèp, lo nom lhi salhiet da las labras. E aquí, per lo premier bòt, pareisset un òme ver. M'ero jamai rendut còmte de la valor de la libertat, de çò que vòle dir lo contact embe las autras personas, dal besonh d'aver la ment estimulaa de moment en moment dai sòns e da las colors, dal besonh de recordar e d'adobrar aquò que recordem. Aquel òme saubia ren que s'en far, de la memòria, dins la vita a la qual era constrench; era coma una planta pausaa dins un canton ente arriba jamai una gota de rosaa. Beicar l'expression de son morre quand se sovenet aquel nom, foguet coma entreveire una fuelheta vèrda dins un boisson secharós».
L' amís s'aucet e comencet se promenar derant nosautri. «Son mond era pichòt, enclaus din una cèla de quatre mètres per tres. Lhi avia viscut per vint-e-sèt ans, sensa un'anma viva: dins las preisons, fan las causas a fons. Pensatz que immensa fòrça vitala deu demorar dins l'ànim uman, se consent a un òme de soportar aquò que soportava aquel preisonier… E sabetz una causa?» D'un colp se viret a nos beicar. «Gardava encà de sensibilitat! Mentre agachavon sa escritura per lhi bòrnhs, nos porzet una tauleta de bòsc, pariera a na fotografia engrandia. Era lo retrat d'una filha setaa al metz d'un jardin, embe un boquet de flors coloraas dins la man; sal fons, un riolet un pauc estremat e un dròlle auçèl, parier a un corbàs, pausat sus la riba. Arrent a la filha, un àrbol charjat de fruchs, tuchi simètrics, diferent da tuchi lhi autri àrbols, e totun embe qualquaren de comun a totas plantas: coma foguesse estat viu, e amís de l'òme.
La filha nos beicava embe si grands uelhs blòis, e decò las flors qu'avia dins las mans semelhavon nos beicar. L'entier quadre era plen de… coma dir?… una sòrta de magia. Avia las colors cruas e las características di premiers quadres italians, las mesmas dificultats sobraas masque gràcias a una profonda dedicion. Un de nosautri lhi demandet se avia emprés a pintrar derant d'èsser encarcerat, ma lo paure malentendet la demanda: "Nein, nein", exclamet, "Herr Direktor sa que ai ren agut una modèla. Es un quadre de fantasia!" E sorriet dins un biais que m'estrenhet lo còr. Avia butat dins aquel quadre tot aquò que sumiava son còr: una filha, las flors, lhi aucèls, lhi àrbols, lo cèl blòi, l'aiga que corria; e la desperacion de son esperit, al qual tot aquò era estat negat. Avia trabalhat an aquel quadre, nos contiet, per detz-e-uech ans, l'avia desbelat e refach fins qu'avia creaa aquela centèna version.
Era meravilhós. Eò, era restat ailai per vint-e-set ans, condanat a vita, an aquela mòrt contínua, sensa perfums, sensa colors, sensa deguna vòutz; sensa poler truchar un objèct de la natura, sensa pus de recòrds. E totun da son anma plena de set era espelia la vision d'una filha dai uelhs plens de magia, embe un boquet de flors dins la man. Era l'afermacion de l'esperit uman, la testimoniança mai granda dal poer de l'art!».
Nòstre amís faset un pichòt rire. «La ment de l'òme totun es tan barraa que sal moment comprenero ren a fons l'agonia d'aquel òme. Mas l'ai capia après. Gachero si uelhs, mentre s'esforçava de respondre a na demanda dal director sus sa salute. Lhi desmentiarèi pus tan que viurèi, si uelhs. Encharnavon tota la tragèdia, tot lo silenci e la solituda qu'avia soportat, tota l'eternitat que devia encà soportar derant d'èsser enterrat dins lo cementieri d'la preison. Gardavon pus tristessa aquelhi uelhs de tota aquela qu'aviu vist dins lhi uelhs di òmes libres.
A un moment arribero pus lhi agachar e m'en anero da la cèla; alora provero aquò que lhi russes, malgrat lors esporàdicas violenças sònon "la santitat d'la dolor". Pensero que tuchi nosautri aurion degut nos enclinar derant a ele; derant an aquela crocefission viventa me sentero, embe ma libertat e ma onestat, una sòrta de pechaire e de charlatan. Qual que foguesse estat son crime – empòrta ren aquò – aquela paura creatura avia subit una tala pena que me semelhava d'èsser pietge de la polvre que demorava sot si pè. Quora penso an aquel òme que, per çò que ne'n sai, deu èsser encà ailai, me sento nàisser dedins l'òdi per l'umanitat. E sento la dolor fonza de totas creaturas empreisonaas ental mond».
Nòstre amis viret la tèsta da l'autre cant e restet en silenci una peceta. «Quand sortèrem da la preison – continuet puei- passèrem da lo Stadt Park. Fasia encà jorn. Lhi fauls, lhi telhs, lhi aseraus, las albras, las beulas e lhi pomiers en flor espanteavon lors perfums. Las branchas e las fuelhas trelusion de jai. Lo parc era borrat d'aucèls, símbol de libertat; volasseavon dins l'aire, en lançant lor chant vèrs lo solelh. Tot semelhava enchantat. Me soveno d'aver pensat que dins tota la Natura masque lhi òmes e lhi ranhs adòbron vèrs las creaturas una tortura parelh lenta; e masque lhi òmes lo fan a sang freid, còntra d'autri òmes. Per çò que ne'n sai aquò es un fach d'istòria naturala. Vos diso una causa: veire, coma iu ai vist, un malaür tant fons dins lhi uelhs d'un òme, vòl dir se poler pus sentir parier derant a lhi autri òmes. Aquela sera demorero dins un café a escotar la música, lo charrar de la gent, lhi rires, a gachar lo monde que passava dins la carrièra, comés, soldats, marchands, preires, mendicants, nòbles, fremas de plaser.
Gachero la lutz qu'entrelusia per lo vedre dal café e las fuelhas que forfolhavon derant a un cèl blòi enchantat. Gachero e sentero, mas veiero ni escotero ren. Veïu masque lo morre jòli e palle d'aquel paure preisonier, si uelhs, sas mans possieirosas e tramolantas, veïu lo quadre qu'avia pintrat dins aquel enfèrn. Parelh coma lhi veo encara encuei, tuchi lhi bòts que veo o sento una creatura soleta serraa dins na gàbia».
Nòstre amís quitet de parlar. Gaire après s'aucet, en s'escusant, e nos laisset.