Da l'ampla fenèstra, dubèrta sal jardinet pénsil d'la maison, se veïa coma pausat sal bloiet viu de la frèscha matinaa un ramet de màndorl florit, e s'auvia, mesclat al rauch e tranquil gargolhar de la vasqueta al metz dal jardin, lo luenh campanejar festiu d'las gleisas e lo quilar d'las randolinas, jaiosas d'aire e de solelh.
S'elunhant da la fenèstra sospirant, Ana s'apercebet que son òme aquel matin s'era desmentiat de gastar lo liech, coma fasia chasque bòt, perque lhi servents s'avisesson pas que s'era ren cojat en sa chambra. Pauset lhi codes sal liech enmacolat, puei se jaïet al dessús embe tot lo bust, pojant la jòlia testeta blonda sus lo coissin e embalhant lhi uelhs, coma per assaborar, dins la freschessa dal lin, lhi sòns qu'ele lhi durmia dedins. Un estorm fremissent de randolinas passet derant la fenèstra.
«Mielh te foguesses cojat aicí» bisbilhet entre ela, e s'aucet gachia.
L'òme devia partir lo sera, e ilhe era anaa dins sa chambra per lhi rebeïr l'ocorent per lo viatge.
En durbent l'armari, auvet coma un quil dins lo tiraor e súbit se retraiet, espaoria. Prenet na cana da un caire de la chambra e, embe la vèsta al metz d'las chambas, provet, se tenent un pauc luenh, a durbir lo tiraor.
Mas en tirant, al pòst dal tiraor, esguilhet fòra dal baston una lama lusenta e insidiosa. Se l'atendia ren, e un fremiset lhi faset tombar da la man la fuèra de l'estòc.
En aquel moment, un'autre quil la faset voltar d'emprovís, ensegura se decò lo premier foguesse partit da qualque jaiosa randolina fòra d'la fenèstra.
Arresset embe un pè l'arma desforraa e tiret dai dui uissets dubèrts un tiraor borrat de vielhs vestits de l'òme. Encuriosia, se butet a forolhar dedins e, en redreiçant una jaca já un pauc frusta, tastet dins lhi òrles al fons de la vèsta coma un papier duret, esguilhat da la sacòcha intèrna esfonzaa. Gachet aquel papier chaüt aquí vai sauber da quant de temp; e parelh, per cas Ana descurbet lo retrat de la premiera frema de l'òme.
Espalufria, embe la vista trebla e lo còr suspés, anet a la fenèstra e restet a lòng, esbaluchia, a fixar aquela image desconeissua.
Tot subit, la gròssa massa de pels e la vèsta a la mòda vielha lhi empacheron de notar la belessa d'aquel morre; mas en gachant mielh las formas velaas da quel dròlle abilhament, e si uelhs, ne'n foguet destorbaa e un sentiment d'òdi lhi sautet dal còr al cervèl; un òdi rival, de pòstuma jalosia; l'òdi e lo mesprèsi qu'avia provat per aquela frema, tombaa amorosa d'aquel qu'aüra era son òme, onze ans après la tragédia qu'avia arruïnaa d'un crèp sa vita familiara.
Ana avia odiaa aquela frema. Coma avia polgut tradir l'òme qu'aüra ilhe tant adorava? E si parents, puei, s'eron opausats a son mariatge embe lo Brivi, coma s'ele foguesse responsable de l'infàmia e d'la mòrt violenta de la frema infidèla.
Eò, segur, era pròpi ilhe! La premiera frema de Victor, aquela que s'era amaçaa!
Sal dòrs dal retrat era escrich: A mon Victor, Almira sia – 11 novembre 1873.
Ana avia que de vagas notícias de la mòrta: saubia masque que l'òme, descubèrt lo tradiment, l'avia possaa, embe l'impassibilitat d'un jutge, a se gavar la vita.
Una legiera satisfaccion la prenet al pensier d'aquela condana, einhaa da quel "miu" e da quel "sia" de la dédica, coma se parelh auguesse volgut marcar l'estrech liam que lhi avia units, sonque per far despiech a ilhe.
An aquela premiera flama d'òdi, seguiet dins l'anma de Ana la curiositat femenila d'examinar las linhas d'aquel morre, mas quasi frenaa da l'estranja consternacion que se pròva derant a un objèct apartengut a qualqu'un mòrt tragicament; consternacion aüra mai viva, mas a ilhe ren desconeissua, já que n'era compenetrat tot son amor per l'òme qu'era já estat d'aquel'autra frema.
En gachant aquel morre, Ana notet súbit quant foguesse difrènt dal siu; e una demanda lhi afloret dins lo còr: coma son òme, qu'avia amaa aquela frema, aquela joveneta segur jòlia per el, auguesse puei polgut s'enamorar d'ilhe, parelh diferenta.
Semelhava bèl, pus bèl dal siu decò a ilhe aquel morre que, dal retrat, pareissia brun; e aquelas labras, un temp avion tochaas las labras d'el, las avion baisaas. Mas perqué aquela plega dolorosa ai cants de la bocha? e perqué tant sombre l'esgard d'aquelhi uelhs intens? Da tot lo morre trelusia una dolor fonza; e Ana, quasi ofendua da la bontat úmila e vera qu'aquelhi lineaments exprimion, se sentet d'emprovís revoltar, entreveient dins l'esgard d'aquelhi uelhs la mesma expression di siei quora, lo matin, finit de se reneissar, se gachava dins l'espech, pensant a l'òme. Auguet just lo temp de se fichar lo retrat en sacòcha: l'òme se presentet, en esbrofant, sal lindal de la chambra.
– Qu'as fach? Coma d'abituda? As redreiçat? Oh mi paure! Trobarèi pus ren!
Puei, veient al sòl l'arma esforraa:
– Ah! As cò tirat d'estòc embe las vèstas de l'armari?
E riet d'aquel siu rire que partia masque da la gola, coma se qualqu'un lhi l'auguesse gatilhaa; e rient com aquò, gachet la frema, coma demandesse a ilhe lo perque de son rire, sopateant vite las parpelhas sobre lhi uelhets arguts, niers, coitats.
Victor Brivi tractava la frema coma una mainaa, pas bòna d'autre que d'aquel amor tenre e quasi enfantil que sovent l'agassava e al qual avia decidat de prestar atencion qué de temps en temps, mostrant decò enlora una complasença velaa d'una legiera ironia, coma volesse dir: «E ben, via! per un pauc decò iu serèi filhet embe tu: lo chal decò far, mas perdem pas tròp de temp!»
Ana s'era laissa cheire ai pè la vielha jaca ent'avia trobat lo retrat. Ele l'enfilet embe la poncha de l'estòc, puei sonet da la fenèstra en jardin lo servòt, que fasia decò da coquier e qu'era darreire a estachar lo caval al caroç. Quora lo filh se presentet en manias de chamisa sot la fenèstra, lo Brivi embe malgràcia lhi campet sal morre la jaca enfiloneaa, acompanhant l'elemòsina embe un: «Pilha, es per tu!»
– Parelh aurès menc da esbrossar – diset puei virat a la frema – e da redreiçar, esperem!
E faset mai aquel siu rire tranflat, sopateant mai e mai de bòts las parpelhas.
D'autri bòts l'òme era partit fòra vila e pas masque per qualque jorn, decò de nuech, coma aquel bòt: mas Ana, encà impressionaa da la descubèrta dal retrat, sentet un'estranha paor de restar soleta, e lo diset a l'òme, en plorant.
Victor Brivi, pressat dins lo timor de ren far a temp e tot pilhat dal pensier di siei afars, aculhet malprudent aquel estrange plor de la frema.
– Coma? Perqué? Via, que folaraas!
E s'en anet via de fúria, sens nimanc la saludar.
L'estap de l'uis la faset ressautar; restet dins la saleta, embe lo lume en man, e se sentet jalar las grimas enti uelhs.
Puei se reprenet e s'en anet lèsta dins sa chambra, per se cojar.
Dins la chambra já en òrdre brusava lo lume da nuech..
– Vai pura a durmir – diset a la serventa que l'atendia.- Fau da soleta. Bòna nuech.
Estupet lo lume, mas al pòst de lo butar s'la testiera dal liech, coma fasia d'acostuma, lo pauset sal taulinet, sentent – pur còntra sa volontat – que benlèu n'auria agut de manca pus tard. Comencet se despuelhar en pressa, tenent lhi uelhs bas, fix al sòl. Quora la vèsta lhi tombet sus lhi pè, s'enaviset dal retrat e embe viu embarràs se sentet gachaa e comiseraa da quelhi uelhs dolents, que tanta impression lhi avion fach. Se clinet resolvua a cuélher la vèsta dal tapís e la pauset, sensa la plegar, se la poltrona ai pè dal liech, coma se la sacòcha qu'estremava lo retrat e lo vertolh de l'estòfa devesson e poguesson lhi empedir de repensar a l'image d'aquela mòrta.
Se coget sal liech e serret lhi uelhs, cerchant a fòrça de seguir embe lo pensier l'òme per la via que menava a l'estacion di trens. S'empauset aquò per tentar de se rebelar al sentiment que tot lo jorn l'avia possaa a observar, a estudiar l'òme. Saubia d'ente aquel sentiment lhi era vengut e volia l'estofar.
Dins aquel esfòrç de volontat, que lhi fasia trebolir lhi nèrvis, se figuret clarament la via lònja, desèrta dins la nuech, que lo lume trémol di fanals fasia brilhotear: ai pè de chasque fanal, un cèrcle d'ombra; las botigas, totas serraas; e vaquí la veitura que menava Victor. Coma l'auguesse atendua d'estremat, se butet la seguir fins a l'estacion: veiet lo tren escur, sot la cubertura a vedres; un grabois de gent dins l'intèrn vast, fumeirós, mal esclarzit, ressonant; vaquí, lo tren partia; e, coma se verament lo veiesse elunhar e avalir dins las tenebras, tornet mai dins ela, durbet lhi uelhs dins la chambra silenciosa e provet un sens angoissós de vueit, coma se qualquaren lhi manquesse dedins.
Sentet alora confusament, esperdua, que da tres ans benlèu, da quora avia laissaa la maison di siei, ilhe demorava dins aquel vueit, que masque aüra començava a ne'n prene consciença. S'en era pas apercebua derant, perque l'avia emplit de sa persona, de son amor, aquel vueit; e aüra lo sentia, perque tot aquel jorn avia tengut esquasi suspés son amor, per observar, per veire, per jutjar.
«M'a nimanc saludaa!» penset; e se butet mai a plorar, coma s'aquel pensier foguesse la vera rason dal plor.
S'assetet sal liech e tendet la man a la vèsta per prene lo mochet, mas súbit la bloquet, en s'auçant. Via, era inutile se defénder dal reveire, dal gachar mai aquel retrat! Lo prenet; avisquet lo lume. Coma l'avia imaginaa difrènta aquela frema! Aüra, veient sa vera figura, avia remòrs di marrits sentiments aguts vèrs ilhe. S'era imaginaa una frema putòst grosseta, embe las jautas rossas e lhi uelhs jaiós, que amava lo rire e lo parlar gras. E aüra, ensita, era aquí: una joveneta que, dessot aquel morre linde, estremava un'anma profonda e adoloria; eò, era difrènta da ilhe, mas ren dins lo sens grossier de derant. Al contrari; aquela bocha semelhava auguesse jamai degut sorrire, dal temp que sovent e embe jai la sia avia rïut; e segur, se brun aquel morre (coma pareissia dal retrat), d'una aire menc jaiosa dal siu, blond e ròse.
Perqué, perqué tant trista?
Un pensier odiós lhi afloret a la ment, e súbit destornet lhi uelhs da aquela image, lhi veient un'ensídia ren masque a sa patz, a son amor que pura aquel jorn mai de bòts era estat blessat , mas decò a sa orgulhosa dinhitat de frema onèsta que jamai s'era permetut lo pensier mai luenh còntra l'ome. Ilhe avia agut un amant! E benlèu per ele era tant trista, per aquel amor adulteri, e pas per l'òme!
Campet lo retrat sal taulinet e tupet mai lo lume, esperant de s'endurmir, aqueste bòt, sensa pus pensar an aquela frema, que ren polia aver en comun embe ilhe. Mas, malgrat son esfòrç, aquelhi uelhs continuavon la tormentar.
– Ren per el, ren per el! – se repetet alora embe esmaniosa obstinacion, coma s'aquò la desliuresse.
E s'esforcet de reportar a la memòria çò que saubia regard a l'autre, a l'amant, constrenhent esquasi l'esgard e la tristessa d'aquelhi uelhs a s'adreçar pus a ilhe, mas al vielh amant, dal qual coneissia masque lo nom: Arturo Valli. Saubia que qualque an après s'era marriat , quasi a provar qu'era innocent de la colpa que lo Brivi lhi volia donar, e avia repossat embe vigor son esfida, protestant que jamai se seria batut embe un fòl assassin. Après aquel refús, Victor avia menaçaa de l'amaçar ont sie que l'auguesse encontrat, foguesse ben en gleisa; e parelh ele embe la frema era anat via dal país, e lhi avia fach retorn masque quora lo Brivi, torna marriat, s'en era partit.
Mas dal recòrd d'aquelhi tristes eveniments, da la viltat dal Valli e, après tanti ans, da la desmembrança de l'òme que, coma se ren foguesse estat, avia polgut se far una nòva vita, da la jai qu'ilhe mesma avia provat en devenent sa frema, da aquelhi tres ans passats da ilhe sensa jamai un pensier per aquel'autra, una pena emprovisa lhi prenguet lo còr; veiet mai son image, mas coma de luenh, e lhi pareisset qu'embe aquelhi uelhs, intèns de tanta pena, ela lhi disesse, dandaneant un pauc la tèsta:«Iu soleta totun ne'n siu mòrta! Vosautri tuchi vivetz!» Se veiet, se sentet soleta ente la maison: auguet paor. Eò, vivia, ilhe; mas da tres ans, dal jorn d'las nòças, avia pus vists, pas un solet bòt, si genitors, sa sòrre. Ilhe que lhi adorava, que totjorn era estaa bòna e confidenta embe lor, s'era rebelaa a lor volontat, ai lors conselhs per amor d'aquel òme; e per aquel amor era tombaa malata e ne'n seria mòrta, se lhi metges auguesson ren possat lo paire a consentir a las nòças; a la fin lo paire avia cedut, mas sens perdon, e avia jurat qu'après aquel marriatge ilhe, per el, per la famiha, seria pus existia. En mai di ans que la separavon da l'òme, detz-e-uech ans pus vielh, obstacle major per lo paire era estaa la posicion financiària d'el, sovent boliversaa da las impresas perilhosas dins las qualas se campava embe temerària fisança en el e dins la fortuna.
En tres ans de marriatge Ana, vivent da senhora, avia polgut reténer enjustas o prevenguas las resèrvas dal paire respèct a las sostanças de l'òme, dins lo qual ilhe totun, sensa ren conóisser, avia la mesma fisança que el dins sa persona; regard a l'atge puei, pr'aüra degun motiu de delusion per ilhe o de meravilha per lhi autri, já que lhi ans semelhava l'auguesson pas tochat ni dins lo còrp, viu e nervós, ni tanpauc dins l'esperit, plen d'energia e d'umor.
De ben autre Ana, aüra per lo premier bòt, gachant (sensa manc lo suspectar) dins sa vita embe lhi uelhs d'aquela mòrta, trobava da se grousar de l'òme. Eò, era ver: sa mancança d'atencion quasi esdenhosa já d'autri bòts l'avia feria; mas jamai coma aquel jorn; e aüra, per lo premier bòt se sentia parelh tremendament soleta, dividua da si parents, que lhi semelhava l'auguesson abandonaa aquí, esquasi que, en marriant lo Brivi, auguesse já qualquaren de comun embe la mòrta e foguesse pus dinha d'autra companhia.
E l'òme, qu'auria degut la consolar, l'òme mesme semelhava aver degun pretz dal sacrifici qu'ilhe lhi avia fach de son amor devòt e frairal, coma se a ilhe foguesse costat ren, coma se an aquel sacrifici ele auguesse agut lo drech, e pr'aquò aüra degun dever de la compensar. Lo drech, eò, mas perque enlora ilhe s'en era perdutament enamoraa; donc per ele aüra lo dever de lhi redonar aquel amor. E ensita…
«Totjorn com'aquò!» pareisset a Ana lhi sospiresson las labras dolentas de la mòrta.
Visquet lo lume e foguet torna pilhaa da aquelhi uelhs. Decò ilhe donca, verament, avia sufèrt per el? decò ilhe, decò ilhe, s'apercebent de ren èsser amaa, avia sentut aquel vueit angoissós?
– Eò? es parelh? – demandet Ana, estofaa dal plor, a l'image.
E lhi pareisset alora qu'aquelhi uelhs bòns, intèns de passion, la comiseresson, la planhesson d'aquel abandon, dal sacrifici ren ricompensat, de l'amor que lhi restava embarrat dins lo còr coma un tesòr dins n'escrinh, dal qual ele auguesse la clau, mas per jamai s'en servir, coma l'avar.